«Бір орында қалу үшін сізге үнемі жүгіру (яғни өзгеру) қажет…»

   Т. Пиевани (Le Scienze, 2009)

Осы қызу тақырыпты жариялауға материал дайындап жүргенде, мен 2009 жылы эволюциялық биолог ғалым Тельмо Пиеванидің «Секс» атты мақаласына тап болдым. Ол өз жұмысында екі миллиард жылдан астам уақыт бойы бар жыныстық көбеюдің пайдасы туралы ойға батады. Салыстыратын болсақ, жыныссыз көбею әлдеқайда шығыны аз, өйткені «еркек қажет болмаса, ол бүкіл популяцияға таралуы мүмкін». Ғалым жыныстық қатынас соңында партеногенезбен неліктен ығыстырылмағаны туралы сұрақ қояды. Және ол өз зерттеулерінде осы сұраққа жауап беруге тырысады.

«Сұрыптау ұрпаққа алдын ала емес, бірден әсер ететіндіктен, жұмбақтың шешімі ұрпақтың бейімделу ерекшеліктерінде болуы мүмкін. Генетикалық жағынан ата-анасына ұқсас адамдарды клондау жақсы ма, әлде бір-бірінен айырмашылығы бар ұрпақтар болған дұрыс па? Бұл қоршаған ортада болып жатқан өзгерістердің жылдамдығына байланысты деген тұжырымды 1980 жылдары Уильям Гамильтон ұсынған. Селективті қысымның контексі тұрақты болса, онда бірінші нұсқа ұнамды, егер ол өзгермелі болса, онда екіншісі. Бірақ ол үшін ерлерге кететін шығындарды өтеу және дереу пайда ұсыну қоршаған орта ұрпақтан ұрпаққа өту кезінде байқалатын жылдамдықпен өзгеруі керек. Осылайша, жыныстық қатынасты қысқа мерзімде құнды етуге абзал. Бұл сипаттамаларға ие экожүйенің жалғыз құрамдас бөлігі зиянкестер мен ауруларға төзімді деді Гамильтон. Басқаша айтқанда, жыныстық көбею ұрпақтан ұрпаққа үздіксіз генетикалық өзгеруді қамтамасыз етіп, агрессорларды өз ойынын үнемі реттеуге мәжбүр етеді. Осылайша, қожайын өзінің генетикалық құрамын ұрпақтарында қайта біріктіре отырып, анағұрлым тезірек мутацияға ұшырайтын және оның қорғанысын айналып өтетін өзінің паразиттерінің үнемі өсіп келе жатқан қатарластарымен күреседі. Бір орында қалу үшін үнемі жүгіру қажет (яғни өзгеру)…» (Пиевани, 2009).

Мақалада сондай-ақ әрқашан жыныссыз деп есептелетін ағзалардың ДНҚ-сында сексуалдықтың іздері табылғаны айтылады. Бұл эволюция тарихында жыныстан жыныссыздыққа кері ауысулар бар екенін дәлелдейді. Тек кішігірім тұщы су омыртқасыздарының 100 миллион жылдан астам үзіліссіз партеногенез тарихы бар сыңайлы.

Жыныссыз көбею мен нарциссизм арасында біршама қауіпті параллельді жүргізе отырып, мен әртүрлілікке жол бермей, полиморфты және бұрмаланған сексуалдық басым болатын зорлық-зомбылық қарым-қатынастарында нарциссистикалық компоненттердің болуы туралы гипотеза жасауға болады ма деп ойладым. Айқын нарциссистік компоненттер болған жағдайда серіктес «басқа» бола алмайды, ал ол өзінің ерекше сипаттамаларын көрсеткенде, оны «жою» керек. Сексуалдылықтың бұл көрінісі, ішінара пассионарлық, войеризм және эксгибиционизм көріністерінен басқа, садомазохизмнің барлық түрлерінде де кездеседі. Бұл көріністерді зерттеу және заманауи үрдісте жасанды ұрықтандырудың әртүрлі формаларына әсерін зерттеу керек деп есептеймін. Олар жасушалық тұрғыдан жыныстық көбеюді қамтыса да, бастапқыда өзін-өзі көбейту қиялына арналған, өйткені олар басқа адаммен тікелей байланысы жоқ.

Құштарлықтың құрамдас бөліктері мен қарым-қатынас динамикасының тоғысуын қарастырып бұл мақалада мен ерлі-зайыптылар арасындағы зорлық-зомбылықтың себептерін психоаналитикалық және микропсихоаналитикалық тұрғыдан талдауға тырысамын. Клиникалық тәжірибемде мен микропсихоаналитикалық жұмыста жинақталған тәжірибеге және «Aiuto-donna» (Италия, Бергамо) зорлық-зомбылыққа қарсы орталығында атқарылған жұмыстарға сүйенемін. Ұзақ жылдар бойы мұнда кеңесші, супервизор және тәлімгер ретінде серіктестік етемін.

Италиядағы гендерлік зорлық-зомбылықты түсіндіруге және оның ерлі-зайыптыларға қатысты сипаттамалары ISTAT (Италиялық Статистика Институты) деректері күмән тудырмайды. 2016 жылы адам өлтірулердің жалпы саны 400 эпизодты құрады, оның ішінде 251 ер адам және 149 әйел. Ерлердің 7-еуін ғана серіктестері немесе бұрынғы серіктестері өлтірсе, әйелдерде бұл көрсеткіш 66 адамға (51%) жеткен. Бұл көрсеткіш 2007жылдан 2016 жылға дейінгі статистикада аздап төмендеген. 2014 жылды ескеремегенде, бұл жылы 54,7%-ға дейінгі өсу тіркелген. Сол жылы сексуалдық зорлық-зомбылық жасағаны үшін 101 ер адам (44 итальяндық және 57 шетелдік) және 3 әйел (2 итальяндық және 1 шетелдік) сотталды. Бұл сандар жұп арасындағы зорлық-зомбылықта ерлердің басым коннотациясын растайды. Сондай-ақ, осы деректер негізінде қабылданған заңнамалық шаралар зорлық-зомбылықтың азаюына үлес тигізбегенің түсіну өкінішті.

Тағы бір ескеретін жағдай – гомосексуалдық қатынастардағы зорлық-зомбылық жиілігі. 2007 жылы Нью-Йорк медицина академиясы басып шығарған «Journal of Urban Health» журналы гомосексуалдардың шамамен 32% бір немесе бірнеше серіктестерінің тарапынан зорлық-зомбылық туралы хабарлағанын атап өтті. Бұл эпизодтар көбінесе алкогольді немесе есірткінің теріс әсерімен, сондай-ақ психопатологиялық күйімен байланысты. Жиырма сегіз бір жынысты жұптарды зерттеуде зорлық-зомбылықтың жоғары деңгейі туралы кейінірек Финнеран мен Стивенсон (2012) хабарлады. Кейінірек Buller et al. (2014) өткізген зерттеу де сауалнамаға қатысқан он тоғыз жұптың жартысынан азы немесе 48% зорлық-зомбылық көргенін растады. Осы себепті жұп арасындағы зорлық-зомбылық тек гендерлік мәселе емес секілді.

Түсінікті болу үшін және тек ең ауыр эпизодтарды атап өтетін және әйел өлтіру, зорлау, нәресте өлтіру алдында не болғанына көңіл бөлмейтін баспасөз мн әлеуметтік жүйелерде қалыптасқан көзқарасқа батпау үшін мұнда анықтамаларды келтіруді және зорлықтың көрінісін анықтауды жөн көремін.

Зорлық-зомбылық – жылдам, бақыланбайтын күш. Бұл бір субъектінің екінші субъектіге оны өз еркіне қарсы әрекет етуге итермелеу мақсатында жасайтын ерікті әрекеті («violenza» ит., латын тілінен violo, avi, atum — зорлық-зомбылық қолдану, бұзу, ашулану, тренжіту, қиянат жасау Трекани онлайн сөздігі).

Сондықтан зорлық-зомбылық пен қиянаттың синонимі екені анық.

Зорлық-зомбылықтың ең оңай анықталатын түрлері:

– физикалық зорлық – гетеро бағытта агрессивті импульсті көрсету;

– жыныстық зорлық-зомбылық – мәжбүрлеу, қорқыту және бопсалау арқылы жүзеге асырылатын жыныстық құмарлықты көрсету.

Бір қарағанда көрінбейтін басқа да айқын емес көріністер бар:

– экономикалық зорлық-зомбылық – әрқашан бақылауға негізделген мінез-құлықтан тұрады, олардың арасында атап өткен жөн: отбасылық қаржыға қол жеткізуді шектеу немесе бас тарту; отбасының мүлкі мен қаржылық жағдайы туралы ақпаратты жасыру; үйден тыс жұмысқа тыйым салу, болдырмау немесе бойкот жасау;

– психологиялық зорлық біріктіруші және барлық конфликттік қатынастарда болады. Ол субъектінің серіктесіне білдіретін қорлау, сөзбен қорқыту, қорқыту, кемсіту және құнсызданудан тұрады. Ата-аналардың балалары үшін айла-амал жасау және өзара агрессия құралы ретінде қолданылатын шексіз құқықтық шайқастарда көрінуі мүмкін.

Гендерлік зорлық-зомбылық бойынша зерттеулер жүргізген көптеген ғалымдар жұптағы ерлер мен әйелдердің зорлық-зомбылық қолдануында айтарлықтай симметрия бар екендігі туралы дәлелдер жинады (АArcher J., Murray A. Straus, 2000). Олардың ішінде бүкіл елде табылған 1058 ерлер субъектілерінің үлгісін зерттеген итальяндықтардың (Macrì et al., 2012) жұмысын атап өту маңызды. Оның ішінде респонденттердің 63,1%-ы өміріңде кем дегенде бір рет физикалық жұп арасында зорлық-зомбылықты бастан өткергенін айтты. Психологиялық зорлық-зомбылыққа қатысты іріктеу алаңдатарлық жағдайды көрсетеді: респонденттердің 73,2% әйел тарапынан психологиялық зорлық-зомбылыққа ұшырағанын айтты.

Жұптаңғы зорлық-зомбылықтың симметриясы немесе асимметриясы туралы қызықты зерттеу Хайди Лари Карға, MHS, MAK. Дэниел О’Лири философия доктрына тиесілі (2010). Авторлар 453 жас жұбайларды талдап, зорлық-зомбылықта жыныстық зорлық-зомбылықты қоспағанда, айқын гендерлік басымдық жоқ екенін анықтады. Сондай-ақ әйелдерде «депрессия» шкаласы бойынша ерлерге қарағанда деңгейі шамамен екі есе жоғары екендігі атап өтілді. Субъектілер арасында қарама-қарсы жыныстан қорқу деңгейінде де сәйкессіздік байқалды, бұл әйелдерде ерлерге қарағанда әлдеқайда жоғары болды. Авторлардың қорытындысы жұптағы зорлық-зомбылықта симметрия немесе асимметрияның болуы туралы сұраққа бір тарапты жауап беру мүмкін емес екендігінде. Нәтиже бастапқы деректердің бар болуына байланысты болады: физикалық зақымдану, жыныстық агрессия, қорқыныш, жарақат немесе депрессиялық белгілер. Осылайша, физикалық зақымның болу фактісі екі жыныста да бірдей. Барлық басқа деректер субъективті компоненттермен, демек, персонологиялық көрініспен байланысты.

Іс күрделене түсуде…

Жұптағы зорлық-зомбылық этиологиясын зерттеуге маңызды үлес бауыр басу теориясының жақтаушылары болды, оған сәйкес екі серіктестің садомазохистік компоненттерді ерте және ұзақ мерзімде теріс пайдалану мен елемеу тәжірибесінен байқауға болады. Зорлық-зомбылық жасау балаларына дұрыс қамқорлық жасамаған қатыгез ата-анамен санасыз түрде сәйкестендірудің нәтижесі болуы мүмкін.

Питер Фонаги (1998) қылмыскердің психопатологиясын ұйымдаспаған бауыр басу стилімен байланыстырады. Ұйымдастырылмаған бауыр басу стилі көбінесе «физикалық» немесе «жыныстық» мағынада ғана емес, кеңірек мағынада қорлау немесе қорлайтын қарым-қатынастардың салдары болып табылады. Ол ауыр физикалық және эмоционалдық немқұрайлылық жағдайларын да, ата-ананың өз қажеттіліктері мен тілектерін болжауға негізделген қарым-қатынасты сақтай отырып, баламен эмпатиялық қарым-қатынас жасай алмайтын жағдайларды да қамтиды. Ұйымдастырылмаған тіркесімі бар бала бұрмаланған садомазохист болуы мүмкін, бірақ біз білетіндей, бұл деректерді де жалпылау мүмкін емес. Клиникалық дәлелдер және т.б., тіпті ауыр жарақат алған жағдайда да, соның ішінде зорлық-зомбылық және қорлық көру дәлелдері бар субъектілерде әрқашан патологиялық тұлға дамымайтынын көрсетеді. Және олар әрқашан  өздерін қанағаттандыруға бағытталған қарым-қатынастардан басқа кез келген қарым-қатынасқа қабілетсіз «tout court» нарциссіне айналмайды.

Біз әрқашан нақты және психикалық жарақат арасындағы қарама-қайшылыққа ораламыз. Микропсихоанализ осыған байланысты фрейдтік ұстанымды ұстанады, нақты оқиғалардың салмағын мойындайды, ол жеке тұлғаның субъективтілігін, сондай-ақ оның жарақатты филогенетикалық тұқым қуалайтын компоненттермен байланысты өңдеу мүмкіндіктерін ескереді.

Менің ойымша барлық сарапшылар келісетін талқылаудың негізгі нүктесін анықтайтын кез келді. Жұп арасындағы қарым-қатынаста әрекет ететін және зорлық-зомбылық жасайтын субъектілер (кез келген зорлық-зомбылық) нарциссизм және бұрмалау сияқты белгілі бір психикалық сипаттамалармен анықталады.

Сандра Филиппини «жыныстық бұрмалануды» «қарым-қатынастың бқһрмалауынан» ажыратады. Бақылау мен мойынсұну динамикасы басым болған кезде қатыгез жұптағы қарым-қатынас «бұрмаланған режиммен» сипатталады. «Мен қарым-қатынастың бұрмалануын жәбірленушіні басқаруға және үстемдік етуге, оған адамгершілікке қарсы нәрсе ретінде қарауға бағытталған мінез-құлық жиынтығын жүзеге асыру ретінде қарастырамын» (Филиппини, 2005).

Аффективті-жыныстық қарым-қатынасты зерттегенде оның сүйкімділіктен, ғашық болудан және идеализациядан басталатынын ұмытпауымыз керек. Яғни, басқа адамның өзінің идеалды «Мен» сипаттамалары ие деген елес. Сипаттамалар туралы айтқанда, біз жеке, соматикалық, яғни денеге қатысты және жыныстық сипаттарды айтамыз. Бұл әсіресе гомосексуалдық қарым-қатынастарды айқын көрінеді. Қарым-қатынастың үзілуіне және махаббаттан көңілі қалуы көбінесе серіктестің өзіне қажет жыныстық қасиеттерінің жоқтығына негізделген.

Ғашық болған кезде, нарциссистік либидо нысанға салынады. Нақты объектілік қатынастарға көшу жоқтауды бастан кешірумен жүреді: идеалды объектіден бас тарту, құдіреттілікке көтерілу мүмкіндігінен бас тарту және серіктестің нақты сипаттамаларын қабылдау.

Бұл психикалық динамика жыныстық аналогқа ие. Ғашық болуда (патологиялық емес нарциссистік күй деп саналады), нарциссистік патологиялардағы сияқты басқа адаммен  жыныстық қосылуға ұмтылуда көрінеді. Атап айтқанда, жалғыздықтан айырылуды және көбеюге (партеногенез) ұмтылуды жүзеге асыру.

Нысандық қатынастарға ( фрейдтік терминологияны қолдансақ «объектіні сабақтастығы бойынша таңдау») қол жеткізу мүмкіндігі бізге ғашықтықтың аяқталуындағы нарциссистикалық жараны жеңуге мүмкіндік береді. Бұл серіктестің даралығын мойындауды білдіреді, нәтижесінде ол жыныстық көбеюді тануға әкеледі. Яғни, түрдің сабақтастығын қамтамасыз ету қызметін атқаратын көбею. Біздің жыныс жасушаларымыз (кем дегенде бүгінгі таңда) қарама-қарсы жыныстың жасушаларымен біріктірілуі қажет.

Т.Пиеванидің сөзін қайталайтын болсақ, біз басқаның бар екенін мойындауымыз керек, шынайы психобиологиялық комплементарлықтың көрінісі болып табылатын қарым-қатынастарды құру үшін оған қарай либидиналды ығысу (яғни қозғалыс) жасауымыз керек деп айта аламыз.

Альтернатива ретінде адам үнемі «егер де» фантастикалық күйде өмір сүретін болады. Болжамалы салыстырмалы күйдегі жағдай А. Корреал (2017) «галлюцинаторлы» деп анықтайды. Онда серіктестің бар болуы релаксацияның бір сәтке жетуі және көбеюге ұмтылу үшін функционалды. Бұл елестік өзін-өзі жаңғыртудың өнімі тек Құдаймен салыстыруға болатын тотипотентті болмыстың дубликаты болады. Немесе, Н.Пелуффо жазғандай (2005), дің жасушасымен. Осылайша, жұптың психикалық өзара толықтырылуы галлюцинаторлық жалғандыққа сәйкес болады.

Мұндай жағдайларда, нарциссистикалық капсулада басқа біреудің бар екендігі туралы ақпаратты «енгізетін» бос орын пайда болған кезде субъекте қудалау тәжірибесі және агрессивті реакцияны бастан кешіру пайда болады, кейде екіншісін физикалық түрде жоюға дейін жетеді. Метафоралық тілмен айтқанда, «жарықтардан сырғып өтетін элемент» күнделікті өмірдің кез келген микроскопиялық фактісі немесе бөлшегі болуы мүмкін. Бұл құбылысты суреттеу үшін клиникалық жағдайға көшейік.

 

Клиникалық мысал

Жұп келесідей құрылды: жас бедеу әйел мен жас жігіт кездесіп, бір-біріне ғашық болады. Сезім толқынында олар ЭКҰ арқылы балалы болуды шешті. Мұқият зерттеуден кейін үйлесімді донор табылып, жұмыртқалар ұрықтандырылды. Жүктілік процесі асқынусыз өткен жоқ: қан жоғалтумен түсік тастау қаупі, бесінші айда жатыр мойнының кеңеюі, содан кейін жетінші айда жатырдың жиырылуы. Жүктілікті мерзіміне дейін жеткізу үшін әйел бір ай бойы ауруханада жатты.

Біз елге оралған сәттен бастап күрес басталды. Серіктестікте бұрыннан байқалған қызық қасиеттер жоққа шығаруға болмайтын қайғылы шындыққа айналған «махаббат кез келген қиындықты көтереді» деген оймен бірден біржола ысырылды. Екеуінің қайсысы жаңа туған нәрестеге қамқорлық жасауға қабілетті ата-ана болу үшін күресті. Ер адамның шабуылдары әйелінің емізу қабілетіне және оның сүтінің сапасына байланысты басталды. Садизм әртүрлі көріністерге ие болды. Ер адам сүт қоспасын берді, ал әйелі емшек сорғышымен кеудесін қоздырды. Мен ана сүтінің бөтелкесін ас үйдің жоғарғы сөресіне қойдым. әртүрлі көріністерге ие болды. Әйелі емшек сорғышымен кеудесін қоздырған кезде ер адам сүт қоспасын берді. Ана сүтінің бөтелкесін ас үйдің жоғарғы сөресіне қоятын.

Біраз уақыттан кейін қажыған қыз ата-анасының үйіне оралды. Агрессия одан сайын күшейе түсті. Заңды құралдар (кездесу құқығынан айыру туралы шағымдар, ата-ана құқығынан айыру туралы сотқа шағымдану), ауызша қорқыту және физикалық күш қолдану қолданылды. Әйел, өз кезегінде, өзін және баланы қорғау қажеттілігінен туындаған серіктесінен алшақтау терең нарциссистикалық жарамен бірге жүретінін көңілі қалу сезімімен байланысты екенін мойындады. Ол оның ойлағаныннан басқаша болып шықты. Әйел бастапқыда екеуінде барлығы ортақ деп ойлады, бірақ көп ұзамай ол қателескенін түсінді.

Бұл екі адам нарциссистикалық толықтыру негізінде кездесті, бұл оларға өзін-өзі мәңгі ету қиялын жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Ұмтылыстары гетерологиялық ұрпақ арқылы жүзеге асырылғаннан кейін, олар өзара елестің сақталуына кедергі болды және жыныстық жолмен көбейетін тіршілік иелерінің психобиологиялық бірін-бірі толықтыруының айқын дәлелі болды. Бұл жағдайдан шығудың жалғыз жолы екіншісін физикалық түрде жою болды.

Тельмо Пиеваниден алынған: «Орында қалу үшін жүгіру керек (яғни өзгеру)» деген сөзге оралсақ, біз басқамен қарым-қатынас орнату үшін және оны сақтау үшін өзімізді ажырата білуіміз және объекттің шынайы сипаттамаларын мойындауымыз/құрметтеуіміз керек екенін қайталаймыз және растаймыз. Әйтпесе, қарым-қатынас сәтсіздікке ұшырайды немесе агрессивті динамиканың үнемі қайталануы мүмкін.

© Бруна Марци

(редактор: Надежда Теплова)

(орыс тілінен аударма: Қапланбекова Бақыт Әлімбекқызы)

Vai alla versione italiana

Әдебиеттер тізімі

Archer J., Murray A. Straus (2000) Gender symmetry and mutuality in perpetration of clinical-level partner violence: Empirical evidence and implications for prevention and treatment. In Aggression and violent behavior July-August 2011. V. 16. Iss. 4. P. 279–288.

Buller et al., (2014) in gaypost, http://www.gaypost.it/2016/06.

Correale A. (2017) Sulla depersonalizzazione XV Giornate psichiatriche ascolane, https://www.youtube.com/watch?v=McShFGmWjyY.

Filippini S. (2005) Relazioni perverse. La violenza psicologica nella coppia. Fi: Franco Angeli. Finneran C. & Stepheson R. (2012) Intimate Partner Violence among Men Who Have Sex with Men: A Systematic Review Published online 2012 Dec 26. doi: 10.1177/1524838012470034 Fonagy, (1998) Uomini che compiono violenza contro le donne: la prospettiva della teoria dell’attaccamento, in Attaccamento, sviluppo del Sé e sua patologia nei disturbi di personalità., Psychomedia telematic review.

Heidi Lary Kar, MHS, MAK. Daniel O’Leary PhD (2010) Gender Symmetry or Asymmetry in Intimate Partner Victimization? Not an Either/Or Answer Partner Abuse, V. 1. Number 2, 2010. Stony Brook University, New York).

Macrì et al. (2012) Indagine conoscitiva sulla violenza verso il maschile. Rivista di criminologia, vittimologia e sicurezza – settembre-dicembre 2012. V. VI. N. 3. P. 30–34.

Peluffo N. (2005) «Congelamento», al di là del narcisismo neonatale, in Laboratorio dell’Istituto italiano di micropsicoanalisi, telematic review, www.psicoanalisi.it.

Pievani T. (2009) Il sesso, in Le Scienze, nov. 2009.

Treccani (2021) “Violenza” Vocabolario on-line

Түйінді сөздер: жұп арасындағы зорлық-зомбылық, нарцисизм, партеногенез, жыныстық көбею.